«Байдам» сурунаал 2014 с. 1 № (21) тохсунньу-олунньу ыйыгар тахсыбыт Александра Гаврильева «Таатта Церетелитэ» диэн Илиан Иванович Павловтыын-Ил Аан Уустуун кэпсэтиитин билиһиннэрэбит.

Шедевр буолбут олоҥхобут бухатыырын Дьулуруйар Ньургун Боотуру, Кээрэкээн ойууну о.д.а. сүдү пааматынньыктары, скульптуралары тимиринэн эллээн оҥорор, айар-тутар үлэтин үгэнигэр сылдьар, сурунаалбыт ыалдьыта Илиан Иванович Павлов-Ил Аан Уус.

— Илиан, эйигин Мандар Уус «дьэ, бу улахан киһи кэллэ» диэбитэ дииллэр. Бэйэҥ тускунан саас-сааһынан кэпсээ эрэ.
— Таатта улууһугар 1974 с. төрөөбүтүм. Ийэм — Роберта Романовна, аҕам — Иван Николаевич. Бииргэ төрөөбүттэр — төрдүөбүт. Эһэм — Мэндиэмэн диэн, Дьүлэй нэһилиэгэ. Оттон ийэбинэн хос эбэм Хаҥалас Улахан Ааныгар олорбут биллэр уус эбитэ үһү. Эбэбиттэн удьуор уус утумум тардыллыбыт буолуохтаах.

Аан бастаан көһөҥө муустан купсуун иһити туппут грек номоҕун дьахтарын оҥорбутум. Онтон ыла обургу оҥоһугу оҥорор дьарыгым саҕаламмыта. Салгыы Ытык Күөл, нэһилиэктэр дьаһалталарын истэрин-тастарын, тупсаҕай көстүүлээх тэрээсэлэрин оҥортообутум. Бетонунан бастакы үлэм — Кулаковскай болуоссатыгар «Тойон кыыл» пааматынньык, фонтаннаах эҥин буолуохтааҕа. Бастакы саҕалааһын буолан, фонтана соччо табыллыбатаҕа. Кыайыы болуоссатыгар барельевы, умуллубат уоту, саллааты оҥорбутум. Ыһыахтыыр сиргэ ыйыылларыгар анаан ДВП-га кырааскалаан улахан былакаат уруһуйдуурбут. Оччолорго баннер диэн суоҕа.

Айар дьоҕурбун чэрчиэнньэ учуутала Андросов Петр Петрович уһугуннарбыта. Кини уһанарга үөрэтэр оҕолорунуун Тааттаҕа киириигэ «Оҕустаах оҕонньор» скульптуратын оҥорбуттара. Ону оҥоро сылдьалларын анаан кэлэн көрөр этим уонна сүрдээҕин үөрэрим. «Манныкка майгынныыр туох эрэ сахалыыны олоҥхоттон быһа тардан оҥоруохха баар эбит ээ» дии санаабытым өйбөр-санаабар оччолортон хатанан хаалбыта.

— Дьулуруйар Ньургун Боотур хайдах оҥорон, таҥан олоххо киллэрдиҥ? Оҥоһугуҥ Интэриниэккэ «Конные памятники тюркских народов» диэн саайка киирбит эбит.

— Өйбөр уруһуйдаан көрөр дьоҕурум, оскуолаттан гравюра эҥин оҥорор сатабылым оонньообута буолуо. Дьулуруйар Ньургун Боотур скульптуратын оҥорорго санаммытым ыраатта.

Соҕуруу пааматынньыгы чаҥынан (бронзанан) кутан оҥорор сыана буолсу диэн, бэйэм толкуйбунан туох баарынан оҥорорго санаммытым. Ис тутулун (каркааһын) хайдах бөҕө-таҕа тимиринэн таҥыллыахтааҕын сыта-тура өйбөр уруһуйдаан көрбүтүм. «МеталлТорг» диэн тэрилтэттэн кыһыны быһа кэлэ-бара тимирин таһан ситэри хааччыммытым. Сааспыт тиийэн кэллэ, ыһыах буолара аҕыйах хонук хаалла. Үлэлиир хамаандабар көмөлөһөөччүлэри ыллым. Биирдэ да тохтообокко түүннэри-күнүстэри Боотурбутун оҥорон бардыбыт. Намтан сылдьар Миитээ диэн айылҕаттан талааннаах сыбаарсык эр бэрдэ улаханнык көмөлөспүтэ. Боотурбун Намҥа оҥорбуппут.

— Оҥорбут технологияҥ ымпыгын-чымпыгын кэпсиэҥ дуо?

— Мин харандааһым тимир, тимиринэн тимиргэ уруһуйдуубун. Барытын эт харахпынан көрөн быһа холоон оҥоробун. Хара тимири токурутан, 5-8 мм-даах боробулуоханы отой сыыспакка ыпсарыахха наада. Тимиргэ киэппин бэлиэтиибин, көмөлөһөөччүлэрбэр итинник көннөрүҥ, маннык токурутуҥ диэн эргийэ сылдьан быыстала суох этэбин. Хаатаҥка боробулуоханы токурутан сиэккэ курдук оҥоробун. Онно тимир лииһи лоскуй-лоскуй быһаттаан, иэҕэн сыбааркалыыбын. Ол аайы Боотурум тас киэбин мөлбөстүбүт быһыыта-таһаата тахсан иһэр. Тимири ититэн, кытардан баран өтүйэнэн тоҥсуйан сирэйин-хараҕын быһыытын таһаарабын. Барытын сахалыы боростуойдук толкуйдаан оҥоробун. Бастаан өссө боотурбун абааһыны кытта охсуһа сылдьарын оҥороору гыммытым. Бүтэрэн баран Халамнаайы алааска Таатта ыһыаҕын баттаһа илдьэн туруоран кэбистибит. Ити — 2010 сыллаахха.

— Илиан, бастаан уус идэтигэр ким уһуйбутай?

— Баайаҕаттан төрүттээх, бииргэ үөрэммит табаарыһым П. А. Луковцев — аан дойдуга биллэр быһах ууһа. Кини Мандар Ууска 9 сылы быһа уһуллан баран, мин тиийбиппэр саҥа маастар буолбута. Ол иннинэ мин Сотоҕо муус оҥоһуктарынан дьарыктана сылдьыбытым. П. А. Луковцев Ытык Күөлгэ баар мастарыскыайыгар быһаҕы охсорго үөрэппитэ. Сыыйа быыстапкаларга кыттан, кыайталаан барбыппыт. Тимири кытта эллэспит элээннэрим итинник саҕаламмыттара.

— Алампа моһуонун оҥорбутуҥ хайдах этэй?

— Алампаны бетонунан киэпкэ кутан оҥорбуппут, боруонса өҥнөөх, билигин Таатта оскуолатын иннигэр турар. Маны оҥоруом иннинэ уобараһыгар киирэ сатаан, Алампа түүрдүү тыллаах норуоттар сийиэстэригэр тыл этэ турар киинэ лоскуйа баарын ылан көрбүтүм. Син табыллыбыт оҥоһугум диибин.

— Аны Кээрэкээн Ойууну, ойуун бастакы пааматынньыгын, оҥорор баҕа санааҥ хайдах туолбутай?

— Биһиги ыал Тохтобул диэн алааска кыра эрдэхпититтэн оттуур сирбит этэ. Ыт мунна ьаппат гына 7 гаа сири эргиччи күрүөлээн кэбиспиппит. Тохтобулга киириигэ дьикти булгунньах баар, алаас ортотугар төп-төгүрүк күөл күлүмүрдүүр — көрүөххэ кэрэ сир. Тохтобул алааһын туһунан үһүйээннэри, кэпсээннэри оҕо эрдэхпиттэн эппэр-хааммар иҥэрэн илдьэ хаалбытым Кээрэкээн Ойуун пааматынньыга буолан таҕыстаҕа ол. Билигин Кээрэкээн уолаттарын аатынан ааттаммыт Дьүлэй, Дьохсоҕон, Күнээйи, Тыараһа о.д.а. нэһилиэктэр бааллар.

Оҥоруом иннинэ туохтан оҥоробун диэн толкуйдуубун. Кээрэкээн уобараһын Иван Попов диэн чулуу убайбыт — Саха сирин бастакы худуоһунньуга, этнограба, фотограба — «Ойуун» диэн бастакы хартыынатын моһуонун киэпкэ таһаарбытым. Быйыл эмиэ ыһыах буолуо биир ый иннинэ саҕалаабытым. Иһин тутулун, дьардьаматын тимир арматуранан сыбааркалаабыппыт. П. А. Ойуунускай 120 сааһын бэлиэтиир пааматынньык буолан, ыһыах иннинэ илдьэн Тохтобул алааска туруордубут.

Уус үлэтэ төһө да сылаалааҕын, уустугун иннигэр тууһугуран туран дьарыктанабын.

— Илиан, кинигэ аахпат этим диигин буолан баран, өбүгэлэрбит түүрдэр төрүттэрин тустарынан эккирэтиһэн, дьаныһан туран үөрэтэриҥ, билииҥ-көрүүҥ киэҥэ, олоҕу олорбут киһи курдуккун…

— Уус идэтинэн Үөһээ, Орто, Аллараа дойдуларга үһүөннэригэр сыһыаннаах буолар дииллэр. Ол сиэринэн мин эмиэ куппунан-сүрбүнэн, түүлбүнэн-биппинэн, ыйаахпынан, эйгэлэр көмөлөрүнэн «буус-буус» тыынан тимири кытта эллэһэргэ ананан төрөөбүт киһибин. Онуоха Улуу Суорун ыйыгар төрөөбүтүм да туоһу буолар. Билигин үлэм үлүскэнигэр сылдьабын. Баараҕай оҥоһуктары Туймаада Эбэ Хотун туонатыгар дьэндэтиэхпин баҕарабын. Аныгы олох ардьаах тыына Сахабыт сирин буллар булан иһэр. Араас туора итэҕэллэр кимэн киирэн эрэллэр, эдэр ыччаппытыгар ол барыта саҥа сүүрээн курдук сүрү көтөҕүөх айылаах буолан көстөр. Дьиҥинэн, биһиги сахалар туох баар араас түүр омуктар дьиҥнээх өбүгэлэрэ, кырдьаҕас куттара буолабыт. Биһиги баарбыт, сахалар, айылҕаны тыыннаах кинигэ курдук эппитинэн-хааммытынан, сүрбүтүнэн-куппутунан ааҕар, түүр норуоттарын ийэ куттара, ийэ өбүгэлэрэ. Ону кэрэһэлээн Туймаада хочотугар Киһилээх Хайа «Урааҥхайдар» диэн таастарын курдук баараҕай сүдү көстүүлээх «Аар Ийэ Кут» диэн өйдөбүнньүгү тутан таһаарыахпын баҕарабын. Улуу Киһилээх Хайа «Тапталын Билиитин» эниэргийэтэ аан дойдуга тарҕанан уһук хоту олорор кыра саха норуотун аата-суола киэҥник биллиэ этэ диэн эрэнэбин.

— Саха норуотун кырдьык кэлии итэҕэлтэн харысхал (иммунитет) оҥостубатаҕына, төрүт итэҕэлэ эстэр турукка тиийэрэ биллэр…

— Сөпкө этэҕин. Билигин, кэмнэр кирбиилэригэр, сырдык-хараҥа күүстэр туруулаһыылара сүрдэммит. Аан дойдуга ким да кими да аһыммат, бычах-бычах сэриилэр буолаллар, наар «миэнэ» диэн харбыалаһыы кытаанаҕа. Холку туруктаах киһи Таҥараҕа тэҥнээх буолан көстөр үйэтэ кэллэ. Соҕуруу киһи бары олох дьалхааныгар ыктаран сылдьар, ол да иһин биһиги диэки киэҥник хардыылаан эрэллэр. Саҥа үйэ тэтимин мүччү туттахпытына, ханна-ханна тиийиэхпитин Айбыт Таҥарабыт бэйэтэ эрэ билэн эрдэҕэ. Билигин саха норуота сомоҕолоһуохтаах. Онно мин улахан кылаатым диэн Аар Ийэ Кут пааматынньыгым буолуохтаах. Айбыт Айыыларым маннык оҥоһук төрүтүн мин төбөбөр укпут буоллахтарына, бар дьон көмөтүнэн олоххо киириэ. Дьокуускай туонатын биир саамай кэрэ, дириҥ ис хоһоонноох көстүүтэ буолуо этэ.

— Илиан, ааҕааччыларбытыгар баҕа санааҥ?

— Күндү ааҕааччыларга саханы саха дэтэр айымньылаах эдэр дьону туох баардарынан өйүүллэригэр баҕарабын. Мин биир эрэ баараҕай оҥоһугу оҥороору гынар буолбатахпын, бырайыак, былаан баһаам. Биир киһи олоҕор санамматын сананан сылдьабын дуу дэнэбин. Онон сурунаал ааҕааччыларгар дьолу-соргуну, төрөөбүт дойдуга, ииппит ийэҕэ муҥура суох улахан тапталы баҕарабын. Айыылардыын биир буолуоххайыҥ!

Эдэр киһи диэтэххэ, Ил Аан Уус олоҕу-дьаһаҕы анаарыыта сөрү-сөптөөх, оҥорорго да санаммыт пааматынньыктара Саха сирин сайдыытыгар улахан кылааты киллэрэллэрэ саарбаҕа суох. Үп-харчы, өйөбүл көһүннэр сүдү оҥоһуулар Дьокуускай куораппытыгар дьэндэһэн туралларын көрүө этибит. Аар Ийэ Кут бырайыага олоххо киирдэҕинэ, Саха сиригэр араас омук туристарын кэлиитэ да элбиэ этэ.